جایگاه روحانیت در نظام اسلامی از منظر شهید بهشتی

بسم الله الرحمن الرحیم

	نقش روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی
	روحانیت و تصدی مسئولیت در جمهوری اسلامی
	وظایف و کارکردهای اساسی روحانیت
	آسیب شناسی روحانیت و عملکرد آن در درون نظام

اشاره

در قرون اخیر که جنبش ها و نهضت های اسلامی متعددی در جهان اسلام و کشورهای اسلامی روی داده , همواره روحانیون نقش موثری در مبارزات ایفا کرده اند , اما در نهضت اسلامی مردم ایران که از اوایل دهه چهل آغاز گردید , روحانیت شیعه توانست به تنهایی در راس جریان مبارزات قرار گیرد و آن را مقتدرانه هدایت کند. گذشته از رهبری خاص حضرت امام خمینی (ره ) که در گرانیگاه این جریان سیاسی قرار داشت , عناصر سیاسی دیگری از روحانیت نیز به طور گسترده ایفای نقش کرده اند و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام اسلامی , به نوعی در پیشبرد حکومت اسلامی موثر بوده اند.

هر زمان روحانیان شیعه ایران با قدرت سیاسی حاکم به مبارزه پرداخته اند , قدرت سیاسی نبرد را باخته است

 

در این میان , موضوع مهم جایگاه و منزلت طبقه روحانی در نظام اسلامی از جمله مسایلی بود , که از همان سالهای آغازین تشکیل نظام , مورد توجه قرار داشته است . در این مقاله سعی شده نظرات و اندیشه های شهید بهشتی , که خود از برترین شخصیت های روحانی انقلاب اسلامی بوده اند , طرح و مورد بررسی قرار گیرد.

 نقش روحانیت در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی غیر قابل انکار است . روحانیون شیعه بر خلاف روحانیان اهل سنت توانستند با کسب قدرتی ویژه , نقشی حساس و مهم , در حرکت های سیاسی اجتماعی یک قرن اخیر و در تحولات خاورمیانه از جمله در فلسطین , لبنان , ایران و عراق امروز ایفا نمایند. هر زمان روحانیان شیعه ایران با قدرت سیاسی حاکم به مبارزه پرداخته اند , قدرت سیاسی نبرد را باخته است . قدرت روحانیان به دلیل پایگاه اجتماعی و معنوی آنان در میان توده مردم , قابل قیاس و برابری با قدرت رهبران سیاسی غیرمذهبی نیست و همین امر موجب برانگیختن رشک و حسد سیاستمداران به آنها شده است و در عین نیازی که به آنها داشته اند. هر زمان که توانسته اند , از حذف آنها و خیانت به آن ها دریغ نکرده اند. همین قدرت و نفوذ روحانیت شیعه در میان توده مردم باعث شد که دشمنان روحانیت شیعه بعد از ورود آیت الله سیدمحمدباقر حکیم به عراق , او را ترور و از صحنه تحولات سیاسی و اجتماعی عراق حذف کردند. در ایران نیز روحانیت همواره با مردم بوده و با آنها زندگی کرده است . این امر موجب پیوند و ارتباط عمیق میان ملت و روحانیت شده است . سرانجام این پیوند و حضور قدرتمند و موثر ایدئولوژی اسلامی موجب وقوع انقلاب اسلامی شده است . همین پیوند نیز این انقلاب را از سال 1357 تا به امروز , حفظ و پایه های آن را تحکیم کرده است . هر چند تلاش هایی در سال های اخیر به عمل آمده است تا با جدا کردن روحانیت از زندگی با مردم و ایجاد فاصله میان آنها , بحران اعتماد و بدبینی را میان روحانیت و مردم ایجاد کنند و به اهداف خود که همان تضعیف پایگاه روحانیت در میان ملت و نیز ضربه به انقلاب اسلامی است دست یابند.

 در فرهنگ ما , روحانیت یعنی علما , صاحب علم و تقوا که توانایی الگو بودن در اندیشه اصیل و عمل اسلامی برای جامعه را داشته باشد

 

نقش روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی در اندیشه شهیدبهشتی

شهید بهشتی در باره روحانیت و معیار ارزشی که برای روحانیت در نظر داشتند فرمایشات گرانمایه متعددی از خود به جا گذاشته اند ایشان در جایی بیان کرده اند : « در فرهنگ ما , روحانیت یعنی علما , صاحب علم و تقوا که توانایی الگو بودن در اندیشه اصیل و عمل اسلامی برای جامعه را داشته باشد » , یعنی اگر یک روحانی علم نداشته باشد یا اهل علم نباشد و توانایی این را نداشته باشد که الگو برای اندیشه اصیل و عمل اسلامی برای جامعه باشد. این آن روحانی مطلوب نیست . روحانی آن کسی است که در اندیشه و عمل و تعهد بتواند برای مردم الگوی اندیشه و عمل باشد.

 جمله دیگر ایشان این است « روحانیت در برخورد با مسائل و افکار گوناگون اجتماعی و صاحبان اندیشه ها دو گونه برخورد باید داشته باشند , جاذبه و دافعه , این جاذبه و دافعه دقیقا باید به جای خودش به کار رود و کسانیکه فقط دفع می کنند , اینها خیلی کج سلیقه هستند و همانطور کسانیکه همه را جذب می کنند , آنها کسانی هستند که التقاطی فکر می کنند. اسلام , خود مکتبی است که دارای هر دو بعد جاذبه و دافعه می باشد , انذار دارد , تبشیر هم دارد . ⁽¹⁾

 شهید مظلوم آیت الله بهشتی همچنین درباره نقش روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی معتقد بودند که در دوران انقلاب اسلامی و در دوران ممتد بین سال 1341 تا حال , به تدریج روحانیون وارد میدان شده اند , عده ای پیشتاز بودند و زودتر وارد شدند. عده ای به دنبال آنها وارد شدند و در سال 1357 هم بیشتر مساجد ما پایگاه رزم و نبرد بود . مردم آنجا دور هم جمع می شدند. روحانی و روحانیت دوشادوش مردم کار و حرکت و فعالیت داشت . در سال 1357 به خصوص از ماه رمضان به بعد حضور روحانیون با مردم در صحنه های نبرد روز به روز گسترده می شود . ^{(2 )} 

روحانیت و تصدی مسئولیت در جمهوری اسلامی از دیدگاه شهید بهشتی

 

آیت الله شهید بهشتی ضمن اشاره به نقش و حضور روحانیت در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی و همکاری نزدیک و تنگاتنگ میان مردم و روحانیت در شکل گیری و پیروزی این انقلاب , معتقد بودند : « تصدی مسئولیت از سوی روحانیت در جمهوری اسلامی یک وظیفه ای است که حضرت امام خمینی (ره ) بر دوش این قشر نهادند و خواستار انجام آن از سوی روحانیت به بهترین وجه ممکن شدند. »

 شهید بهشتی در همین ارتباط می گوید : « تیرماه 58 بود که 6 یا 7 ماه از تشکیل و پیروزی انقلاب می گذشت , خدمت امام عرض کردم , مسئولیتهای فراوانی به دوش ماها بوده و اگر اجازه بدهید فعلا کارها دارد راه می افتد ما برویم سراغ آن مسئولیت ها , امام فرمودند نه , شما و دوستانتان حتما باید بمانید و حضور داشته باشید , وظیفه بود. امروز هر روحانی در صحنه اداره کشور حضور دارد , با احساس وظیفه حضور دارد . » ⁽³⁾

امام آمد و گفت روحانی باید مرد سیاست و مبارزه باشد

 

وظایف و کارکردهای اساسی روحانیت از منظر شهید بهشتی

آیت الله شهید بهشتی با اشاره به شان و تکلیف روحانی و روحانیت در نظام جمهوری اسلامی , مهمترین وظیفه این قشر را خدمت به مردم و گره گشایی از کار مردم دانسته اند. ایشان همچنین اظهار می کردند که « این مسئله یک موضوع صنفی نیست , بلکه یک مسئله بنیادی در رابطه با جامعه اسلامی ما است روحانیت یک سلسله وظایف و نقش های دیرینه داشته است . اول اینکه : روحانیت همواره نقش بیان اسلام اصیل را برای جامعه بر عهده داشته است . اگر مردم می خواستند ببینند دینشان , اسلامشان , قرآنشان , کتابشان , سنتشان درباره عقاید اسلامی و احکام اسلامی و اخلاق اسلامی چه گفته به روحانی مراجعه می کردند.

روحانیون کم حرکت تر , آنها بودند که در ایفای این وظیفه می نشستند تا مردم به آنها مراجعه کنند روحانیون پر حرکت تر و مسئولیت شناس تر آنها بودند که به سمت مردم می رفتند تا رسالت خداوند را تبلیغ کنند , ولی به هر حال وظیفه بیان اسلام در درجه اول بر عهده روحانیت بود و نیز وظیفه تحقیق درباره اسلام و اسلام شناسی , مجتهد , صاحب نظر , مرجع کسانی که صلاحیت مرجعیت در زمینه مسائل اسلامی را داشته باشند اینها در درجه اول باید از حوزه های علوم اسلامی و از حوزه های روحانیت بیرون بیایند , آنجا بایستی نشو و نما کنند , ساخته شوند , بزرگ شوند , شناخته شوند . « ⁽⁴⁾

بنابراین , وظیفه تحقیق درباره اسلام بر عهده روحانیت است و این کار از قشر دیگری , به نحو مطلوب , ساخته نیست .

 موضوع بعدی , تهذیب اخلاق است که شهید بهشتی از آن به عنوان وظیفه دیگر روحانیت یاد کرده است :

« روحانیت نقش عمده اش را در این می دید که با سخنش با بیانش , با رفتارش , با معاشرتش , با هدایتش , با تذکرش مردم را به اخلاق پاک دعوت کند. اخلاق جامعه را مهذب کند , جامعه را از آلودگیها دور کند و به کمالات اخلاقی بیاراید. این نقش از وظایف و کارکردهای مهم روحانیت بود . » ^{(5 )}

در ادامه ایشان به کارکردهایی دیگر روحانیت , یعنی روشنگری در جامعه و مبارزه علیه رژیم ظالم و طاغوت , اشاره کرده اند : « کارکرد دیگر روحانیت , روشنگری برای مردم بود در جهت شناساندن انحرافات فکری که بنام اسلام تحویل مردم داده می شود. روحانیون در بیدار کردن مردم نسبت به افکار انحرافی نقش بسیار موثری داشته اند. به مردم می گفتند که آنچه مایه نجات است اسلام اصیل است نه اسلام آمیخته به غیر اسلام . »

 ایشان سپس به ظلم ستیزی روحانیت اشاره کرده اند :

« از وظایف و نقش روحانیت مبارزه با ظلم و ظالم است . تا وقتی که اصل رژیم , رژیم ظلم و ضد اسلام و ضد عدل بود , روحانیت با کل رژیم یا با ایادی رژیم در مناطق خودش می جنگید و مبارزه می کرد , حالا هم که اصل نظام , نظام اسلامی است اما هنوز ایادیش , ابزارش , کارکنانش , همه متناسب با نظام اسلامی نیستند; روحانیت هر جا ظلم و ستمی از این بازمانده های طاغوت در اداره ها و موسسات و در جامعه ببیند همچنان با او می جنگد و می رزمد. اینها امتیاز نقش روحانی بوده است در گذشته تا سال .1341 نقش روحانیت در همین هایی که عرض کردم خلاصه می شد به اضافه تحصیل و تدریس در حوزه ها . » ^{(6 )}

 

 

در لباس روحانیت عناصر ناصالح وجود دارند. باید به دست خود روحانیت حساب اینها روشن شود و کنار زده شوند. آسیب دیگر بحث جدایی دین از سیاست است . با طرح موضوع جدایی دین از سیاست بیگانگان تلاش دارند تا روحانیت را از صحنه اداره جامعه و سیاست غایب سازند. هدف از دور ساختن روحانیت از صحنه سیاست این است که کارهایشان را بکنند

 

 

 دکتر بهشتی همچنین از رهبری دینی و سیاسی امام خمینی (ره ) و تاثیر گسترده آن بر قلم و وظایف و مسئولیت های روحانیت یاد کرده اند :

« سال 1341 یک روحانی برجسته آمد و نقطه عطفی در نقش و کارکرد روحانیت به وجود آورد. تا آن موقع روحانیون به دو بخش تقسیم می شدند یک عده روحانیونی بودند که در سیاست وارد بودند و یک عده هم از سیاست پرهیز می کردند.

اما از سال 1341 , حضرت امام (ره ) با فقاهتش , علمش , اخلاقش , مهذب بودنش , مکارم و ارزشهای والایش , عدالتش به خاطره و یادبود نامطلوب دوره انحطاط و اعتزال روحانیت از ایفای نقش در سیاست پایان داد. از این مقطع به بعد نقش و حضور روحانیت در جامعه و سیاست پررنگ تر شد. امام آمد و گفت روحانی باید مرد سیاست و مبارزه باشد. این وضعیت و نقش پررنگ تر شد و حلقه ارتباطی میان مردم و روحانیت تقویت شد. روحانیت در متن جامعه وارد شد. ورود روحانیت به متن جامعه تا انقلاب اسلامی ادامه یافت و از این مقطع به بعد نیز روند تکاملی و سیر صعودی خود را طی نمود . » ^{(7 )}

از این رو و بر اساس دیدگاه شهید بهشتی , وظایف و کارکرد روحانیت از فردای پیروزی انقلاب اسلامی تا به امروز متعدد و متنوع گشت و روحانیت در امر قضا , سیاست , امور فرهنگی و حتی اقتصادی وارد شد و خود در خدمت انقلاب اسلامی و اهداف والای آن قرار داد.

آسیب شناسی روحانیت و عملکرد آن در درون نظام از دیدگاه شهید بهشتی

 

پیوند میان روحانیت و مردم و نزدیکی میان این دو , نقش بسیار مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی و تداوم آن داشته است . آنچه که روحانیت را امروز آسیب پذیر می کند و موجب کاهش توان و کمرنگ کردن نقش آن در اجتماع و امور سیاسی , فرهنگی و اجتماعی کشور خواهد شد , ایجاد فاصله میان روحانیت و مردم و دوری این قشر از توده مردم است . شهید بهشتی همواره بر این مطلب تاکید می کردند :

1. « دشمن برای حذف روحانیت از صحنه و بازگرداندن آن به انجام وظایف گذشته و قبل از سال 1341 و پیروزی انقلاب اسلامی , سعی دارد تا بین روحانیت و مردم فاصله ایجاد کند و ضمن ایجاد سو تفاهمات و بدبینی در بین مردم نسبت به روحانیت و ایجاد بحران اعتماد میان این دو به هدف خود , یعنی حذف روحانیت در امور سیاسی و در متن جامعه اسلامی , دست یابد. در این راستا , توطئه علیه روحانیت آغاز شده است ; توطئه ای که میان مردم و روحانیت بار دیگر فاصله بیفتد همان قصدی که زمان رضاخان بود می خواهد تکرار کنند. زمان رضاخان کار را به جائی رسانده بودند که روحانی اگر سید بود به احترام سیادتش ممکن بود در ماشین سوارش بکنند , اگر سید نبود سوار ماشین نمی کردند و می گفتند که شوم است . همان سیاست شوم را الان دارند تکرار می کند . » ⁽⁸⁾
2. 
   

ایشان سپس به پاکسازی روحانیت از عناصر منحرف اشاره کرده اند :

« در لباس روحانیت عناصر ناصالح وجود دارند. باید به دست خود روحانیت حساب اینها روشن شود و کنار زده شوند. آسیب دیگر بحث جدایی دین از سیاست است . با طرح موضوع جدایی دین از سیاست بیگانگان تلاش دارند تا روحانیت را از صحنه اداره جامعه و سیاست غایب سازند. هدف از دور ساختن روحانیت از صحنه سیاست این است که کارهایشان را بکنند. »

 بیگانگان برای رسیدن به این هدف , بحران ناکارآمدی مدیریت دینی را در جامعه تبلیغ می کنند و سعی در القای این موضوع دارند که مدیریت دینی توان پاسخگویی به خواست ها و مطالبات مردم و حل مشکلات ملت را ندارد.

بینش مدیریت دینی از یک سو مدیریت و رهبری افراد آشنا به مکتب را درنظر دارد و از سوی دیگر مشارکت همه مردم در تصمیم گیریهای سرنوشت ساز و پیمودن مسیر تکامل را برای افراد و جامعه تضمین می کند. بینشی که مورد قبول و تاکید شهید بهشتی است و ایشان فلسفه اعتقاد به چنین بینشی را در تعریفی که از جامعه اسلامی دارند بیان می کنند. از نظر شهید بهشتی « جامعه اسلامی , جامعه انسان مدنیت یافته , انسان شکل گرفته , انسان هدایت شده , نظام هدایت شده و نظام همراه با نقش تعیین کننده و حکومت آگاه عادل » است . ^{(9 )}

محور مهم دیگری که از راه های تامین هدف متعالی و نهایی مدیریت و رهبری دینی و مورد تاکید شهید بهشتی است , رابطه میان مدیریت و ارزش ها است . شهید بهشتی با قاطعیت تاکید می کند که حضور قوی مدیریت و رهبری دینی در اداره جامعه و کنترل همه جانبه آن , تنها راه جلوگیری از وارد شدن ضربه بر ارزشها و زیانهای ناشی از آن است . مهمتر آنکه شهید بهشتی , عدالت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را از عدالت اخلاقی و معنوی جدا نمی داند و معتقد است تا عدالت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی تحقق نیابد نمی توان انتظار تبلور ارزشها و تجلی معنویت و اخلاق در رفتار مردم و روابط اجتماعی را داشت . ^{(10 )}

اما امروز تلاش هایی برای ناکارآمد جلوه دادن مدیریت دینی در حال انجام است . این تلاشها با هدف ترویج بدبینی نسبت به روحانیت و حذف آن از تحولات جامعه صورت می گیرد. این آسیبی است که باید آن را شناخت و در رفع آن کوشید.

---

تنظیم برای تبیان :حسن رضایی

---

پی نوشت ها:

 

1 ـ آشنایی با افکار و اندیشه های شهید مظلوم بهشتی , شماره 80 , (تهران : سازمان انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی . 1380 ) , ص .33

2ـ او به تنهایی یک امت بود , (تهران , واحد فرهنگی بنیاد شهید , 1361 ) , ص .302

 

3 ـ جاودانه تاریخ « آشنایی با افکار و اندیشه های شهید مظلوم آیت الله بهشتی » . شماره 5 , (تهران : سازمان انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی , 1380 ) , ص 53

4 ـ جاودانه تاریخ , شماره 7 , (تهران : سازمان انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی , 1380 ) , ص .133

5 ـ همان , ص .134

6 و 7 ـ همان , ص .139

8 ـ او به تنهایی یک امت بود , پیشین , ص .308

9 ـ ربا در اسلام , (تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی , 1369 ) , صفحه .63

10 ـ نقش انبیا و پیامبران در هدایت و عدالت , مجموعه گفتارهای شهید مظلوم بهشتی , (تهران , انتشارات ستاد برگزاری مراسم هفتم تیر , 1362 ) , ص .14